Czym są kompetencje?
Kompetencje definiuje się jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw. Osoba kompetentna ma bowiem wiedzę na jakiś temat, posiada określone umiejętności (nazywane przez psychologów „wiedzą jak”, czyli wiedzą proceduralną), a także cechuje ją skłonność do negatywnego lub pozytywnego wartościowania, czyli postawa wobec kogoś lub czegoś. Kompetencje zdobywa się poprzez doświadczenie życiowe oraz w toku celowego i przemyślanego procesu uczenia się i wychowania. Kształtują się one pod wpływem wymagań jednostki w toku socjalizacji, uczestnictwa w kulturze, pracy zawodowej czy edukacji. Warto pamiętać, że to właśnie środowisko społeczne wyznacza standardy kompetencji oraz warunkuje procesy ich kształtowania, oceniania i sankcjonowania.

Kompetencje medialne, informacyjne czy cyfrowe?
Wraz z upowszechnianiem się środków społecznego komunikowania umiejętności związane z krytycznym rozumieniem mediów masowych i świadomym oraz twórczym ich wykorzystywaniem w różnych celach zaczęły być postrzegane jako niezbędne kompetencje umożliwiające społeczne funkcjonowanie człowieka. Na początku nazywano je kompetencjami medialnymi (media literacy), lecz wraz z pojawianiem się coraz to nowszych mediów i technologii informacyjno-komunikacyjnych (komputera, gier wideo, internetu, mediów społecznościowych) zaczęto nazywać je również kompetencjami medialnymi i informacyjnymi, a także kompetencjami cyfrowymi [1].

Cześć z tych nieporozumień wynika z równoczesnego rozwoju koncepcji media literacy w różnych kręgach kulturowych i obszarach językowych: anglosaskim oraz germańskim. W krajach anglojęzycznych media literacy, w związku z posługiwaniem się przez różne media swoistą gramatyką oraz językiem, rozumiana była jako podstawowa praktyczno-poznawcza umiejętność (skill) odbioru mediów i tworzenia zróżnicowanych komunikatów medialnych, umożliwiająca funkcjonowanie w świecie zdominowanym przez media (swoisty alfabetyzm medialny). Natomiast w krajach niemieckojęzycznych koncepcję media literacy łączono z pojęciem „kompetencji medialnej” (Medienkompetenz), które wprowadził w latach 70. Dieter Baacke, profesor Uniwersytetu w Bielefeld. Dla Baacke kompetencja medialna stanowiła składową kompetencji komunikacyjnej i umożliwiała odbiorcy aktywny odbiór mediów poprzez przyjęcie krytyczno-refleksyjnej postawy. Wyróżniał on cztery elementy składowe kompetencji medialnej, takie jak: wiedza o mediach i systemie medialnym, krytyka mediów, korzystanie z mediów oraz tworzenie kreatywnych i innowacyjnych treści medialnych [2].

W 2011 roku podczas międzynarodowego forum zorganizowanego przy wsparciu UNESCO w Fez (Maroko) z inicjatywy międzynarodowego środowiska informatologów, którzy jako jedni z pierwszych rozpoczęli dyskusję na temat umiejętności wyszukiwania i oceny informacji pochodzących z internetu, kompetencje informacyjne zostały uznane za równoważne z kompetencjami medialnymi. W przyjętej przez uczestników deklaracji (zwanej „Deklaracją z Fez”) taką decyzję uzasadniano potrzebą zintegrowania umiejętności medialnych z umiejętnościami informacyjnymi m.in. w związku z konwergencją technologii komunikacyjnych „w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju społecznego, budowy uczestniczących społeczeństw obywatelskich i przyczyniania się do konsolidacji pokoju, wolności, demokracji, dobrych rządów oraz wspierania konstruktywnej międzykulturowej wiedzy, dialogu i wzajemnego zrozumienia” [3]. Eksperci UNESCO wyróżnili w obrębie trzech wymiarów kompetencji medialnych: a) dostęp, b) rozumienie i ocena, c) tworzenie i udostępnianie dwunastu głównych kompetencji medialnych (zob. Kompetencje medialne i informacyjne wyróżnione przez UNESCO ).

Źródło: EAVI – Media Literacy for Citizenship, EAVI PL – Edukacyjna podróż w Świat Mediów, 03.10.2013 (dostęp 23.10.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/yqsF6lCBbWE.

Kompetencje medialne oraz kompetencje medialne i informacyjne często odnoszono do obszaru edukacji jako środowiska, w którym kształtuje się różne kompetencje. Dlatego też szereg inicjatyw i działań w zakresie rozwijania kompetencji medialnych skierowanych było do uczniów oraz nauczycieli. Takie myślenie, również w Polsce ukierunkowywało dyskusję nt. kompetencji medialnych na obecność odpowiednich treści w podstawach programowych. Jednak dynamiczny rozwój mediów cyfrowych, ogromna popularność smartfonów zwłaszcza w grupie młodych użytkowników oraz zmiany w konsumpcji treści medialnych i nowe praktyki medialne spowodowały, że o kompetencjach medialnych zaczęto mówić w kontekście idei uczenia się przez całe życie (lifelong learning) i podkreślać, że pozwalają one każdemu człowiekowi na swobodne uczestnictwo w życiu społeczno-kulturowym, a także obywatelskim oraz umożliwiają własną ekspresję oraz rozwój osobisty i zawodowy. Zaczęto także wyraźnie oddzielać kompetencje odnoszące się do mediów cyfrowych i niecyfrowych, wprowadzając pojęcie "kompetencji cyfrowych" (digital competece).

Określenie "digital competence" zostało użyte po raz pierwszy w Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 roku w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie i zdefiniowane zostało jako „umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii społeczeństwa informacyjnego (TSI) w pracy, rozrywce i porozumiewaniu się. Opierają się na podstawowych umiejętnościach w zakresie TIK: wykorzystywania komputerów do uzyskiwania, oceny, przechowywania, tworzenia, prezentowania i wymiany informacji oraz porozumiewania się i uczestnictwa w sieciach współpracy za pośrednictwem internetu” (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32006H0962&from=EN). W polskiej wersji dokumentu pojęcie "digital competence" przetłumaczono niefortunnie jako „kompetencje informatyczne”, nieco zawężając znaczenie użyte w oryginale, gdzie kładzie się nacisk także na krytyczne aspekty korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz wykorzystywanie ich w celach twórczych (a więc wychodzącego daleko poza umiejętności techniczne). Jest to o tyle niezrozumiałe, że w innym opublikowanym później dokumencie Komisji Europejskiej na określenie umiejętności czysto technicznych stosuje się określenie "digital literacy" jako „umiejętności potrzebnych do osiągnięcia kompetencji cyfrowych”. Pomimo tych niejasności językowych w 2010 roku Komisja Europejska podjęła pracę nad stworzeniem modelu kompetencji cyfrowych, który standaryzowałby działania w tym zakresie we wszystkich państwach członkowskich Unii. W ramach powołanego z inicjatywy Dyrekcji Generalnej ds. Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej Wspólnego Centrum Badawczego (the Joint Research Center) rozpoczęto prace nad Europejską Ramą Kompetencji Cyfrowych – Digital Competence (w skrócie: DigComp), której celem było opracowanie kluczowych kompetencji cyfrowych oraz mapy ich wdrażania. W zaktualizowanej w 2006 roku wersji dokumentu "DigCop 2.0" [4] wyróżnia się również pięć obszarów kompetencji, modyfikując jednak ich zakres (1. Umiejętność korzystania z informacji i danych, 2. Komunikacja i współpraca, 3. Tworzenie treści cyfrowych, 4. Bezpieczeństwo, 5. Rozwiązywanie problemów). Wprowadzona zmiana dotyczyła przede wszystkim rozszerzenia kompetencji cyfrowych na dostępne technologie cyfrowe, np. komputery i urządzenia osobiste, telewizję cyfrową oraz – co ważne – na roboty i urządzenia wyposażone w sztuczną inteligencję (niestety znalazły się one jedynie w obszarze związanym z rozwiązywaniem problemów).